عناوین متداول نظام سیاسی سنتی در جغرافیای ایران فرهنگی مانند واحدهای اجتماعی همچون ایل، طایفه، تیره و... پسوندها و شناسه‌های سیاسی چون خان، بیگ، کدخدا، سردار، سالار، سلطنه و... به عنوان بُرهه‌ای از تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ایران قابل اهمیت و توجه و بررسی و ثبت و ضبط بوده و هستند. برای نخستین بار در سراسر ایران زمین که کتاب ایلات و طوایف کرمانشاهان را نوشتم و مشابهی در هیچ یک از استان‌ها و ایلات ایران هنوز نیافته است و موجب رنجها و مشقت‌ها و صرف مال و حال و عمر بی‌بازگشت شد، اما یک بار و برای همیشه تألیف و تدوین علمی و عملی آن ضرورتی انکارناپذیر بود که معتقدم انجام مشابه آن در تمام شهرهای ایران امری لازم و ضروری است، اما گسترش این اندیشه و استمرار آن و تبلیغ آن در دوران رفرم و مدرن و پسامدرن خبر از انجمادی فکری و فرهنگی دارد که جز تحجر و بازگشت به قهقرا نتیجه‌ای نخواهد داد و ناآگاهانه فروبردن جامعه در عمق ظلمات دوران پیش از بیداری است.
منظور از این یادداشت در مقدمة بخش حاضر آن که صاحب این قلم به جدّ یکی از مخالفین عقب‌گردهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی است که امروزه متأسفانه حلقه‌ها و طرفدارانی آگاه و ناآگاه یافته است که با ایجاد میدان در جا زدن در عرصة بی‌خبری و با سرقت‌های فرهنگی و ربودن حاصل دقایق عمر اهل پژوهش به تکرار مکررات و توضیح واضحات و انجام بعضی حرکات به نام فرهنگ و تاریخ و ادبیات می‌پردازند که نتیجه‌ای جز ظلمات نخواهد داشت. زیرا قاطبة جامعه جوان و تحصیلکردة ما همه چیز را بخوبی می‌دانند.
بنابراین آنچه در پی می‌آید در راستای اشارات یادشده نیست، بلکه در تکمیل نکته‌ای ناگفته و فروافتاده از متن است که به حکم اخلاق و انصاف باید بسیار پیش از اینها نوشته می‌آمد و به قول شیخ اجل:
فرشته‌ای است بر این بام لاجورد حصار که پیش همــت مردان ره کشد دیـوار
و فعلاً بدین ترتیب با ادای دین اخلاقی و فرهنگی و به عنوان یک استثناء در سایت حاضر ارائه می‌شود. به امید آن که کار تاریخ اجتماعی کرمانشاه از عهد صفوی تا عصر حاضر و امور تدریس و تعهدات سنگین پژوهشی مجال انجام نهایی تکمله را فراهم نماید. ان‌شاءالله
ایل بالاوند
از ایلات نامبردار وَند که در کتاب ایلات و طوایف کرمانشاهان به موقعیت جغرافیایی و پیشینة تاریخی آن پرداخته‌ایم، از آنجا که با عدم دسترسی به احوال و خدمات شادروان خان احمد خان اسفندیاری بالاوند در واقع مقطعی از تاریخ معاصر ایلات وَند در پردة نسیان می‌ماند و نیز ارائة گزارشی در کتاب مزبور دربارة فردی که با این شخصیت تشابه اسمی داشت، موجب سوءتفاهم گردید. فرزندان ارجمند و خلف ایشان طی نامه‌هایی در نهایت ادب و محبت ضمن سپاسگزاری با ارسال مطالب مندرج در این قسمت اعم از پیشینه و اسناد و تصاویر و نمودار شجره 1 در تکمیل و تنقیح موضوع و تصحیح و تشخیص گزارش ارائه شده، رسالت خویش به انجام رسانیدند. با سپاس از دقّت و حسن نیت این عزیزان در صیانت و پاسداری از نام نیک گذشتگان و اعتنا به تاریخ و فرهنگ زادگاه و دودمان و ایل کهنسال بالاوند، مواد ارسالی را به منظور ادای حقوق تاریخی و اجتماعی بزرگمردی خدمتگزار در عرصه ایلات غرب کشور بویژه ایلات هزارة (وَنـْد) پیش از چاپ و انتشار تکملة مجموعه جغرافیایی و تاریخ مفصل کرمانشاهان در اینجا می‌آوریم.
1 ـ شجره تکمیلی را آقای محمدقلی اسفندیاری تنظیم و ارسال داشتند. با تشکر.
خان احمد خان اسفندیاری بالاوند در ایام تشکیلات سیاسی سنتی ایلات و عشایر و حتی به روزگار سلطة نظامیان و تخته‌قاپی نمودن طوایف کوچر، از شخصیت‌های بلامنازع منطقة (وَنـْد) شرقی بوده و بصراحت اسناد موجود نه فقط در حوزة ایل بالاوند بلکه در ایلات همسایه که گستره‌ای از هلیلان تا کوه سفید در جوار شهر کرمانشاه را شامل می‌شده است (سند شمارة 1) و طوایف زردلان و جلالوند و عثمانوند را دربرمی‌گرفته است (سند شماره 4)، سلطه و اقتدار ایلی و نظامی داشته که بُرهه‌ای قابل توجه از اوضاع تاریخی و سیاسی ایلات وَنـْد را شامل می‌شود. به همین منظور سازمان اسناد ملی ایران (مدیریت غرب کشور) براساس اسناد معتبر آن ایام که حاکی از لیاقت و کاردانی و شجاعت و تسلط و حس میهن‌دوستی شادروان خان احمد خان می‌باشد و مستند به اسناد مورد استناد و تصویری از ایشان با سران عشایر غرب کشور که به منظور ملاقات با پهلوی دوم در تهران حضور یافته و در کاخ سعدآباد عکس‌های یادگار برداشته‌اند، در مقاله‌ای با عنوان « اسناد منتشرنشده از سیاست‌های نظامی سپهبد رزم‌آرا در جنوب کشور (کرمانشاه ـ لرستان)» با اقتباس از منابع لازم تنظیم و ارائه نموده‌اند که مطلبی ارزشمند و قابل استفاده و استناد در زمینة مسائل عشایری غرب کشور و بویژه موقعیت ایلی و سیاسی و اجتماعی و نظامی خان احمد خان می‌باشد.
خان احمد خان اسفندیاری بالاوند در سال 1280 شمسی در زردلان چشم به جهان گشود. پدر و مادر او را (احمد) نام نهادند که بعدها به (خان احمد خان) شهرت یافت. وی فرزند مرحوم نصرالله خان و نوادة محبعلی خان و نتیجة لطفعلی خان معروف است، از مشاهیر رجال ایلی عصر ناصری. مادر خان احمد خان؛ گل‌نثار بانو از طایفة پیر احمدوند، تیرة حسین‌خانی است. از همسر دوم نصرالله خان بانو فردوس خواهر محترمة نامبرده است. نصرالله خان در یکی از درگیری‌های داخلی بالاوند کشته شد، در حالی که فرزندش احمد، کودکی بیش نبود و تحت حضانت عموی خود ایلخانی قرار گرفت. از ایام صباوت متانت و وقار و شجاعت از ناصیه‌اش آشکار بود. در نوجوانی از سوی دشمنان و ناخواهان عشیره مورد سوءقصد قرار گرفت که مجروح و از سوی متولی و مربی او ایلخانی تحت حمایت و مداوا قرار گرفت و از مرگ رهایی یافت. وی چنان که در پی خواهد آمد، بالغ بر دوازده سال بر زردلان حکومت کرد. در ایامی که ضعف دولت مرکزی موجب ناامنی، غارت، کشتار، راهزنی و هرج و مرج سرزمین‌های عشایرنشین بویژه لرستان و کرمانشاهان و... شده بود و اهالی بیچاره به ستوه آمده بودند، به ناچار دولتمردان به سران ایلات و عشایر متوسل شدند و خان احمد خان بنا به موقعیت ایلی و توانمندی نظامی به یاری تیپ منصور به فرماندهی سرهنگ رزم‌آرا (سپهبد بعدی) مناطق زردلان گرمسیر، سردسیر هلیلان، جلالوند و عثمانوند را با همراهی و هماهنگی بزرگان منطقه و اعتماد به نفس و شهامت تمام و شجاعت و جسارتی که در تنبیه متمرّدین و متجاوزان و گروه‌های یاغی از خود نشان داد، قلمروی امن و مطمئن برای ساکنان ایجاد کرد. سرکوبی اشرار منطقة هرسم و دیزگران و یاغیان دلفان و کوهدشت هنوز ورد زبان معمرین است.
وی در عهد تصدی و ریاست ایلی به چهره‌ای محبوب تبدیل شد و در انجام مأموریت‌های خود برای رفاه اهالی و امنیت محلی جد بلیغ و توفیقی وسیع داشت. 2
فرزندان محترم ایشان، آقایان علی اشراف و علی احسان اسفندیاری خلف الصدق پدر و در جامعه ایلی و شهری از احترام و اعتماد اهالی برخوردارند.
خان احمد خان اسفندیاری در سی ام ماه بهمن سال 1351 به رحمت ایزدی پیوست و در وادی سلام شهر قم به خاک سپرده شد. یادش گرامی!
2 ـ مدارک سازمان اسناد ملی، یادداشت‌های آقای علی‌اشرف اسفندیاری بالاوند.
تاریخچه کوهدشت
وجه تسمیه: دشتی وسیع با کوههای مرتفع
کوهدشت ناحیه نسبتاً وسیع در غرب لرستان است که مساحت آن معادل 4700 کیلومترمربع و شامل چهار قسمت کوهدشت حومه، رومشگان، طرهان و درب گنبد امامزاده محمد است.
دشت کوهدشت بالغ بر 40 هزار هکتار است و در ارتفاعی بین 1000 تا 1500 متر از سطح دریا قرار دارد. کوههای مرتفع که جلگه کوهدشت را دربرگرفته عموماً به صورت موازی در جهت شمال غرب و جنوب شرق امتداد یافته که مهمترین آنها عبارتند از کوه هنجی با 2642 متر، پشتکوه با متر، هله‌کوه با 2004 متر، کوه بلوران با 1902 متر ارتفاع.
مطالعات باستان‌شناسی در نقاطی چون سرخدم لری همیان و سرطرهان نشان می‌دهد که کوهدشت مهد تمدن بوده کشف معبد آشوری دلیل بر آن است که مردمانی قبل از هزاره پیش از میلاد در این نواحی می‌زیسته‌اند و حتی در انجا فرایض دینی خود را به‌جا می‌آورده‌اند.
پژوهشگران غار مسکون و منقوش همیان یک را مکانی از دوره پالئولتیک 3 و ابزار آن را متعلق به فرهنگ دوره موسترین دانسته و این محل را یکی از باستانی‌ترین نقاط ایران به شمار آورده‌اند. غر میرملائکه در شمال غربی کوهدشت در تنگه‌ای به همین نام واقع است. برخی از نقاشی‌های موجود آن قدیمی‌تر از دوره نئولتیک و بسیاری از تصاویر و شواهد مکشوفه از این مکان به دوره نئولتیک منسوب است.
حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده از کوزشت و طراهان نام برده که قرنها قبل از دوره اعراب مسلمان به علل مختلف از بین رفته‌اند.
مستوفی در نزهت‌القلوب می‌نویسد: «کوزشت شهری بزرگ بوده و اکنون خرابست» اما شهر کنونی کوهدشت تا قبل از تقویت و تحکیم حاکمیت دولت در سالهای ملوک‌الطوایفی لرستان بیشتر مرکز حکومت خوانین این دیار برای تسلط داشتن بر ایلات دلفان امرائی و .... بود.
از قدیمی‌ترین یا اولین بناهای شهر می‌توان از «قلعه» و «بارک» نام برد که مقر خوانین و حکام بودند. در اطراف این بناها خانوارهای کوچکی در چادر زندگی می‌کردند که هیچ گونه شغلی نداشتند بلکه به عنوان خدمتگزار خوانین بودند که این دسته را قیطولی‌ها می‌گفتند و به همین جهت تا سالهای اخیر کوهدشت را قیطول می‌نامیدند یعنی محل سکونت این طایفه.
بنابه اظهار معمرین چون این منطقه مرکز قشلاق ایلات بزرگ دلفان بوده است به تدریج بازاری برای داد و ستد و خرید محصولات و نیز پیشه‌ورانی برای ساختن ملزومات مورد نیاز آنها در این محل به وجود آمد.
بعد از استقرار حکومت دولتی در این منطقه کوهدشت اهمیت بیشتری پیدا کرد و با توسعه فعالیت‌های اقتصادی بخصوص در خدمات و بازرگانی جمعیت آن با روندی شتابان پیوسته روبه افزایش بوده است.
کوهدشت شهری است که بافت عشایری نسبتاً قوی دارد و جمعیت آن را عشایر تشکیل می‌دهند که بتدریج در این شهر اسکان پیدا کرده‌اند و به استناد اسناد و مدارک موجود کارگزینی استانداری تاریخ انتصاب اولین شهردار برای کوهدشت سال 1331 و بنابراین زمان شکل‌گیری شهر و تأسیس شهرداری همین سال بوده است.
این شهر تا قبل از پیروزی انقلاب دارای حداقل امکانات شهری بوده و در طی سالهای جنگ تحمیلی همواره مورد حملات هوایی دشمن قرار گرفته است.
براساس نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن کوهدشت در سال 1345، 6887 نفر جمعیت داشته است که در دهه بعد با متوسط رشدی معادل 2/9 درصد در سال به حدود 13241 رسیده است.
متوسط رشد سالانه جمعیت در دهه 1355 تا 1365 حدود 8/23 درصد بوده است که نشاندهنده اوج‌گیری سرسام‌آور مهاجرت روستاییان این شهرستان به این منطقه کوچک شهری می‌باشد. جمعیت شهری آن در حال حاضر بیش از 70 هزار نفر است.
3 - پالئوتیک: وابسته به دوره دوم عصر حجر قدیم که پس از دوره لیونتیک و قبل از دوره مزولتیک بوده و در آن دوره ابزار سنگی خشن ساخته می‌شد. آلات سنگی نتراشیده.
کوهدشت در آغاز حکومت پهلوی اول
مردم این منطقه به سبب دشواری زندگی در مناطق کوهستانی و به شیوه کوچ‌نشینی و همه آنچه که از روابط ایلی و عشیره‌ای برمی‌آید دارای منشی جنگجوی و سلحشور بوده‌اند. از این مردم گروهی به نام تفنگچی خان یا تفنگچی کدخدا به خدمت سران ایلات و عشایر درآمده، گروهی نیز در قالب دسته‌هایی کوچک با راهزنی و گردنه‌گیری و غارت و غنیمت بردن روزگار می‌گذراندند. افراد یا جمعی چند از ایشان هم درپی کشمکش‌های قومی و طایفه‌ای غالباً پس از ارتکاب قتل از بیم خونخواهی طایفه مقتول سر به کوه نهاده امنیت خویش را در ارتفاعات صعب‌العبور و در پناه صخره و غار می‌جستند.
افراد و گروه‌های یادشده در مجموع منطقه را به ناامنی کشیده، بخصوص گروه‌های قومی کوچک‌تر یا از نظر نظامی ناتوان‌تر را مدام تهدید می‌کردند. هیچ‌گونه سازمان حکومتی هم که بتواند امنیت را در منطقه برقرار کند، عملاً وجود نداشت. این اوضاع و احوال مردم را به جایی رسانده بود که می‌گفتند، «هر جا زوره حق ها اوره» یعنی هر جا که زور باشد حق آنجاست. یا می‌گفتند، «زور برا قانونه» یعنی زور برادر قانون است. زور را می‌توان جانشین قانون کرد... .
بدیهی است در چنین وضعی منطقه در دور باطلی از تسلیح و آشوب گرفتار شده، هر کس می‌کوشد برای حفظ امنیت خویش هر چه مسلح‌تر شود؛ و تسلیح هر چه بیشتر به دامنه آشوب می‌افزاید.
خان‌ها هم با اغتنام فرصت، برای تحکیم اساس حاکمیت خود تخم کین در دل طوایف می‌کاشتند و بر کینه‌کشی‌های بی‌حد و مرز اصرار می‌ورزیدند.
در این احوال نایب سرهنگ حاجیعلی رزم‌آرا ـ سپهبد و نخست‌وزیر آینده درحکومت محمدرضا شاه ـ در سال 1311 کفالت فرماندهی فوج منصور کرمانشاه و سپس تیپ مستقل لرستان را عهده‌دار می‌شود. مأموریت وی در پست‌های یادشده از جمله ایجاد امنیت و نظم و استقرار حاکمیت دولت در منطقه بوده است که نامبرده برای نیل به مقصود دست به اجرای عملیات نظامی متناسب با شرایط هر منطقه می‌زند. یکی از این عملیات‌ها به فرماندهی خودش در کوهدشت لرستان اجرا می‌شود که شرح مفصل آن با استفاده از اسناد و مدارک موجود در سازمان اسناد ملی در اینجا خواهد آمد. اما، بیراه نیست اگر پیشاپیش مختصری از شخصیت رزم‌آرا به روایت ارتشبد فردوست را در مدخل بحث بیاوریم.
رزم‌آرا و شاه
از اعجوبه‌هایی که در این دوران به نخست‌وزیری رسید، سپهبد حاجیعلی رزم‌آرا بود. رزم‌آرا در ارتش به عنوان یک افسر باسواد شهرت داشت. او در مسافرت‌هایی که در دانشگاه جنگ به سراسر کشور داشت، 12 جلد کتاب درباره دهات و عشایر تألیف نمود که به نام جغرافیای نظامی ایران چاپ شد. رزم‌آرا فردی فوق‌العاده مقام‌پرست بود و این مقام‌پرستی ناشی از استعدادهای خاصی بود که در او وجود داشت. فوق‌العاده شجاع بود. کار غیرممکن ـ ولو واقعاً غیرممکن ـ برای او وجود خارجی نداشت. دارای حافظه بسیار قوی و فوق‌العاده سریع‌الانتقال بود. در اتخاذ تصمیم سریع و قاطع بود.
رزم‌آرا و اقدامات او در منطقه زردلان و بالاوند
چون یکی از فرماندهان نظامی عملیات کوهدشت شخصی به نام خان احمدخان بوده، بهتر آن است که بیش از شرح جریان عملیات موردنظر، اشاره‌ای به سابقه خان احمد خان و انتصاب وی به مسئولیت انتظامات زرلان و بالاوند بشود که از سوی رزم‌آرا، زمانی که شخص اخیر عهده‌دار کفایت فرماندهی فوج مختلط مستقل منصور در کرمانشاه بود، به آن سمت برگماشته شد. چارچوب وظایف خان احمد خان نیز به اختصار تمام آورده می‌شود.
(بالاوند زردلان یکی از مناطق مرزی بین لرستان ـ کرمانشاه ـ ایلام است. رزم‌آرا هنگام کفالت فرماندهی فوج مختلط مستقل کرمانشاه یکی از سران عشایر منطقه به نام خان احمد خان را که برخوردار از توان نظامی، نفوذ مردمی و آشنایی به منطقه بود، طی حکمی به شرح زیر به مسئولیت انتظامات منطقه یادشده منصوب کرد. در این حکم حدود وظایف نامبرده مشخص شده گفته می‌شود 25 قبضه اسلحه جهت تجهیز افراد تحت امر به او تحویل خواهد شد.)
خان احمد خان
25/7/11
-----------
1/66
-----------
1/66
از این تاریخ شما عهده‌دار مسئولیت زردلان و بالاوند (که از طرفی محدود به هلیلان و از طرفی کوه سفید است) بوده لازم است فوری به محل مذکور حرکت کرده 25 قبضه اسلحه برای انتظامات محل مذکور تحویل گرفته شروع (این قسمت سند خوانده نمی‌شود) بایستی برای اجرای اوامر نکات ذیل را دقت نمایند.
اولاً ـ احدی از اشرار نبایستی قدرت نمایند در منطقه شما وارد گردند و به اضافه جاسوس‌های مطمئن بایستی به اطراف اعزام نموده و کلیه حرکات و سکنات اشرار مستحضر شده جزئیات را به فوج راپورت نمایند.
ثانیاً ـ چند نفری که از اهالی با اشرار رفته‌اند، بایستی جلب نمایید.
کفیل فرماندهی فوج مختلط مستقل منصور
هر چند در حکم مورد بحث حوزه مأموریت، حدود مسئولیت و نحوه انجام کار آورده شده، اما چون خان احمد خان گویا تقاضای سلاح بیشتر کرده و خواستار تعیین تکلیف با کدخدایان شده بوده است، رزم‌آرا هفت روز پس از صدور حکم قبل در پاسخ نامه وی می‌نویسد:
خان احمد خان اسفندیاری
عطف به 22 به طوری که به شما دستور داده بایستی مراقب حرکات کدخدایان بالاوند بوده، نگذارید کوچکترین حرکت ... (سند خوانده نمی‌شود)
نوشته بودید قبلاً اسلحه کافی به شما تحویل شده و فعلاً دیگر تصور نمی‌رود که احتیاج پیدا نمایید. در موضوع اجاره زردلان هم که مستاجر ملک مزبور است، مراجعه نمایید.کفیل فرماندهی تیپ مستقل فوج منصور
نایب سرهنگ حاجعلی رزم‌آرا
خان احمد موظف شده بود هر حادثه و رویداد حوزه مأموریت خود را هرچه زودتر به فرماندهی گزارش دهد تا بر اساس آن و متناسب با موقعیت دستورهای لازم از سوی فرماندهی صادر شود. خان احمد خان اگر در این امر غفلت می‌کرد و گزارش حوزه مأموریتش از راه دیگری به فرماندهی می‌رسید، مورد بازخواست قرار می‌گرفت. به نامه 7/8/1311 فرماندهی فوج مختلط مستقل منصور کرمانشاه خطاب به خان احمدخان توجه شود که درپی گزارش شخصی به نام شرمحمد (مش محمد؟) مبنی بر فقدان امنیت در منطقه که به فرماندهی ارسال داشته بود، از سوی کفیل فرماندهی فوج یادشده صادر شده است.
خان احمدخان اسفندیاری
با ارسال مواد عرض حال شرمحمد نام با اطمینان کاملی که نسبت به شخص شما بود محل زردلان به شما واگذار گردید که انتظامات آن محل را عهده‌دار شوید. خیلی جای تعجب است که این قبیل اتفاقات در محل پیش‌آمد نموده و شما ابداً اطلاعی نداشته و راپورتی نداده‌اید. لازم است سریعاً به این موضوع رسیدگی نموده نتیجه را راپورت و در آتیه مراقب باشید که بایستی جزئیات جریانات را راپورت نموده کسب تکلیف نمایید.
فرماندهی فوج مستقل منصور
در پاسخ گزارش خان احمد خان از تعقیب اشرار، دستگیری دو تن از آنان و فرار بقیه که شرحش به فرماندهی ارسال شده بود یاور اقتداری از طرف متصدی فرماندهی فوج مستقل منصور به خان احمد خان چنین می‌نویسد:
خان احمد خان اسفندیاری
راپورت 4 شما ملاحظه شد، ولی خیلی جای تعجب است که موفق به دستگیری و سرکوبی سارقین مزبور نشده‌اید. بالاخره چون حفظ انتظارات کلیه مناطق زردلان ـ جلالوند عثمانوند به شخص شما واگذار گردیده بایستی همیشه اوقات در تمام این منطقه سیار بوده در هر کجا که آثاری از اشرار به دست آوردید، فوری تعقیب و قلع و قمع نمایید. بدانید به طوری که فرماندهی معظم تیپ دامت شوکه امر فرموده‌اند، اگر جزئی سرقتی در آن حدود حاصل گردد، شخص شما سخت مسئول و مورد مواخذه واقع خواهید شد. پس با تبادل افکار بیگمراد خان و اسلحه که در آن منطقه می‌باشد، بایستی انتظامات آن محل حاصل گردد در خاتمه تعیین کنید دو نفری که دستگیر شده‌اند از چه طایفه و با اشرار چه سابقه دارا بوده‌اند. دوسیه مقدماتی از آنها تهیه نموده به فوج راپورت نمایید و نیز دو نفر مذکور را با یک تفنگ به فوج اعزام دارید.
متصدی فرمانده فوج مستقل منصور
آنچه از نظر گذشت، گوشه‌ای از اقدامات رزم‌آرا در دوران فرماندهی فوج مستقل کرمانشاه بود. مطالب گذشته از چند نفر گذشته از یک نظر به موضوع مورد بحث ما نیز مربوط می‌شود:
الف: زردلان منطقه‌ای است که با کرمانشاه و کوهدشت مرز مشترک دارد.
ب: خان احمد خان با قبول مسئولیت انتظارات یاد شده، در جریان عملیات کوهدشت یکی از فرماندهان نظامی رزم‌آرا می‌شود.ج: پیوند مراحل مختلف ایجاد امنیت در مناطق ناآرام و اعمال سیاست حضور نظامی دولت در اقصی نقاط کشور با یکدیگر.
اکنون، وقت آن است که به اجرای عملیات نظامی رزم‌آرا در منطقه کوهدشت بپردازیم:
4 - گزارش
مأموریت رزم‌آرا در کوهدشت
رزم‌آرا پس از گماشته شدن به فرماندهی تیپ مستقل لرستان، سیاست تأمین حضور نظامی دولت در مناطق ناامن را ادامه داده به تعقیب خوانین و اشرار می‌پردازد و با استقرار مرکز عملیاتی خود در کوهدشت شخصاً اجرای عملیات را زیر نظر گرفته هدایت می‌کند. در این زمان است که با شناخت به دست آورده از خان احمد خان طی نامه مورخه 1/12/1311 از او می‌خواهد تا در تعقیب اشرار همراهیش کند. متن آن نامه چنین است:
«در نتیجه تعاقب خوانین بالاخره با حال خیلی بدی خوانینی پراکنده ولی نصراله و نعمت‌اله که بلد آنها علی بالاوند می‌باشد، به طرف گل‌گل و کیش ماهورآمد خود من نیز در تعاقب آنها هستم. لازم است اولاً فوری کلیه تفنگچی‌های خود را با قسمتی چوبدست حاضر کرده در محل زردلان و نزدیک‌ترین نقاط به شاه محمد اگر اطلاع حاصل گردید (قسمتی از سند خوانده شنده) از گدارها عبور کنند جلوگیری کرده ممانعت نمایید و حتی در خط سیر آنها کاملاً اطلاع حاصل کرده جداً به آنها از هر طرف ممکن است حمله کرده مراقب و مواظب آنها باشید. خود من نیز در تعاقب آنها در حرکت هستم. منتظرم در این قضیه یک خدمت شایانی را انجام دهید
(سرهنگ رزم‌آرا)
من با اردوی نظامی در تعاقب خوانین می‌باشم.قسمت عمده آن قلع و قمع شده‌اند امروز نیز با قسمت کرم‌اله مصادف شده خود او دستگیر و چند نفر مقتول و مجروح شده است. در هر حال خود شما با چند نفر تفنگچی فوری به کوهدشت برای اخذ دستورت بیایید ولی خیلی تسریع نمایید.
کفیل فرماندهی تیپ مستقر لرستان
نایب سرهنگ رزم‌آرا
(می‌توان گفت که یکی از انگیزه‌های انعکاس قسمتی از نتایج عملیات بالا بردن روحیه نظامی فرماندهان بوده است).
(پس از عملیات یادشده اعلامیه‌ای نظامی در تاریخ 12/3/1311 خطاب به رعایا صادر می‌شود که متن آن به شرح زیر است:
«اعلان»
لزوماً به کلیه رعایای طرهان 5 و دلفان 6 خاطرنشان کرده تذکر می‌دهد اشرار متمردین که در کوه زندگی نموده با تفنگ شخصی اسباب سلب امنیت عمومی هستند، خائن و دزد تشخیص داده شده، این قبیل اشخاص محکوم به اعدام و اگر احدی از اهالی و کدخدایان به آنها ارزاق داده یا کوچکترین کمکی نمایند، بزرگترین خیانت را به قشون نموده آن که کدخدا و رعیت جلب محکوم سخت‌ترین سیاست‌ها و شدیدترین ... شده چادر و خانه او آتش زده شده زن و بچه او دچار شدیدترین سیاست‌ها خواهند شد. پس اولاً بدانید راه تأمین برای کمک به اشخاص شرور ـ زاگر واقعاً در خیال بد و فکر دزدی نیستند. با کمال راحتی می‌توانند زندگی کنند باز گوشزد می‌شود که هر کسی کوچکترین کمکی به آنها کرده یا از آنها کوچکترین اطلاعی دارد راپورت ندهد. فوری جلب و شدیداً سیاست خواهد شد.
کوهدشت 12/12/1311
رزم‌آرا
افرادی که به عنوان یاغی در کوه بودند به چند دلیل روستاییان از نظر موادغذایی آنها را تأمین می‌کردند:
الف ـ یکی از خصوصیات برجسته عشایر مهمان‌نوازی آنهاست. لذا چنانچه کسی به عنوان مهمان بر آنها وارد می‌شد، سخت مورد پذیرایی قرار می‌گرفت.ب ـ هم‌طایفه بودن یا گاهاً داشتن نسبت فامیلی موجب حمایت می‌شد.
ج ـ چنانچه این افراد از طرف روستایی مورد بی‌مهری قرار می‌گرفتند، آن روستا مورد غارت قرار می‌گرفت.
رزم‌آرا با صدور این اعلامیه از طرفی می‌خواسته این نوع کمک‌ها را قطع کند و از طرفی نیز آنهایی که تحت تعقیبند در چنین شرایط سختی خود را تسلیم کنند.
پس از صدور این اعلامیه یک عملیات گسترده جهت تکمیل عملیات قبلی تدارک می‌بیند که برای اجرای آن چهار دسته نیروی نظامی با دستورات لازم مأموریت می‌دهد یکی از این دسته‌ها فرماندهی‌اش به شخص خان احمد خان است که در تاریخ 19/12/1311 به طور محرمانه دستورالعمل نظامی به او چنین است.5 ـ طرهان : به منطقه کوهدشت طرهان نیز می‌گفتند.
6 ـ دلفان : به منطقه نورآباد گفته می‌شد.
خان احمد خان بالاوند
با آن که کراراً تفتیشات کامل در صفحه طراهان شده، ولی معهذا بازخوانین عده از اشرار در این منطقه دیده می‌شوند که مطابق تحقیقات کامل در شکاف کوه نقا ط مرتفع منزل گرفته از مقابله با قوای اعزامی دوری می‌نمایند.
لذا برای این که بتوان نتیجه گرفت طریقه مخصوصی برای تفتیش در نظر گرفته شده که ذیلاً درج می‌شود.
پس از رسیدن به امامزاده شاه محمد فوری به طرف کوه بلوران که مرتفع‌ترین کوههای آن حدود است، حرکت کرده و طریقه اقدام شما بایستی به طریق ذیل باشد.
پس از رسیدن به امامزاده شاه محمد فوری به طرف کوه بلوران که مرتفع‌ترین کوههای آن حدود است، حرکت کرده و طریقه اقدام شما بایستی به طریق ذیل باشد.
محوطه واقع بین کوه چلانه ـ بلوران ـ شیرخوره ـ حول و کل‌خانی که محل توقف خوانین بوده و کراراً در آنجا دیده شده‌اند، پنج روز به شما سپرده می‌شود که این لاینقطع در این کوهها حرکت کرده کاملاً دیده‌بانی نموده در هر طرف این نقاط اشرار دیدید، سرکوبی کنید. شما بایستی در شب راهپیمایی کرده در روز بالای کوه کاملاً خود را پنهان نمایید که احدی دیده نشود. چه قطعاً اگر کسی باشد در ظرف پنج روز به او تصادف خواهید کرد. در ظرف چند روزه در محل‌های ذیل کوه چلانه ـ کاوه ـ سی‌کور ـ کراراً نعمت‌الله با دو یا سه نفر دیده شده و مطابق اطلاع کاملی که حاصل شده چون نصرالله مریض است در یکی از این غارها و شکاف‌های چهار کوه که فوقاً ذکر شده پنهان می‌باشد. پس باز ذکر می‌کنم دسته شما بایستی اقلاً سی نفر تفنگچی و سی نفر چوبدست باشد. هر قدر کم است بایستی حیاتقلی‌خان تکمیل نماید بخصوص خود حیاتقلی‌خان نیز که بلد راه است با شما خواهد بود. این قسمت را بایستی به دو قسمت کرده نصف در یک طرف نصف دیگر در یک طرف یعنی نصف لاینقطع کوه شیرخواره حول کل‌خانی را تفتیش نماید نصف دیگر کوه بلوران و چلانه را باز تأکید می‌شود که در روز بایستی کاملاً خود را مخفی کرده به هیچ وجه نشان ندهید فقط لاینقطع در روز دیده‌بانی نمایید. مخصوصاً از سر بلوران که خیلی مرتفع است از سر کوه کله‌خانی درست راهپیمایی کنید. مراقب آتش، صدا، حرکت باشید.
هر آدم مسلحی در کوه دیده شود، اشرار است. چه کسی در آن حدود نیست. شما از روز بیستم تا عصر بیست و پنجم این کار را مداومت خواهید داد. یقین دارم کاملاً موفقیت حاصل خواهید کرد. چه این مدت اشرار کراراً در این نقاط دیده شده‌اند مخصوصاً در امامزاده ابوالوفا که برای اخذ ارزاق آمده‌اند. حال به دقت کامل امریه را مطالعه کرده به طریقی که بهتر بتوانید نتیجه بگیرید اقدام نمایید، ولی باز تذکر می‌دهم بایستی تمام نقاط این منطقه را زیر و رو نمایید که دیگر جا و محلی باقی نماند. کوه چلانه از اول تا آخر ـ کوه بلوران از اول تا آخر ـ کوه کل‌خانی از اول تا آخر ـ کوه شیرخوره از حول تا سر قلعه آستان ـ در ضمن بایستی مفتشین در اطراف هم داشته باشید که اگر اطلاع حاصل گردید اشرار در مجاورت نقاط شما می‌باشند فوری برای سرکوبی آنها اقدام کنید.
یک دسته شبیه به شما در کوه ناژینه، یک دسته در سرکن، یک دسته کوه مله، هستند که آنها نیز تفتیش می‌نمایند.
خان احمد خان انتظار دارم یک خدمت قابل توجهی بنمایید. مخصوصاً راجع به کشف و دستگیری نصرالله، نعمت‌الله و زن‌های آنها که در این منطقه شما می‌باشند تا دو روز قبل نیز دیده شده‌اند فقط آنها در کوه و در غار می‌باشند که گاه گاهی برای گرفتن ارزاق به امامزاده ابوالوفا آمده و گاهی در سر جاده می‌آیند. اگر شما کاملاً خود را مخفی نمایید به کلی آنها را کشف و دستگیر خواهید کرد. روز به روز از نتیجه اقدامات خود به یک وسیله مرا مطلع نمایید. باز تأکید می‌شود در صورتی که دقت کاملا کنید نصرالله و نعمت‌الله کشف خواهند شد. در این چهار کوه و مخصوصاً اطراف امامزاده می‌باشند.
کوهدشت 19/12/1311 کفیل فرماندهی تیپ مستقل لرستان
نایب سرهنگ رزم‌آرا
نکات قابل توجه در این طرح عملیاتی عبارتند از:
2ـ نداشتن اطلاعات کافی در ارتباط با موقعیت خوانین تحت تعقیب
3ـ تأکید بر حرکت کردن در شب و رعایت نهایت مخفی‌کاری
4ـ تاریخ شروع و ختم عملیات را مشخص نموده
5 ـ تأکید بر تهیه و ارسال گزارش روزانه از میزان پیشرفت عملیات
(به موازات این عملیات مجدداً اقدام به صدور بخشنامه‌ای به کدخدایان می‌کند مبنی بر این که چنانچه اهالی منطقه از افراد تحت تعقیب حمایت کنند شدیداً مجازات خواهند شد و در این راه بخشنامه یکی از کدخدایان که با خوانین ارتباط داشته و دستگیر و مجازات شده آورده شد. متن بخشنامه به این شرح است.
متحد المآل 7
مطالب مندرجه را به کلیه کدخدایان، خوانین خاطرنشان نمایید که مستحضر گردند: چون ارتباط با اشرار بدتر از شرارت و یاغی‌گری یا دزدی محسوب می‌شود لذا کدخدا موسی خان بازوند که مدتی با دسته‌های شرف بگ و بارانی مربوط در دزدی و راهزنی شریک و سهیم بوده و حتی راهنمایی کامل آنها کرده است حبس و با دوسیه 8 برای سیاست شدید به خرم‌آباد اعزام خواهد شد. اهالی طرهان از این مؤاخذه و بازخواست شدید بیزار شده بدانند که سیاست‌های شدید در نتیجه این گونه خیانت‌ها به آنها دیده خواهد شد. لذا آذوقه دادن به آنها، مخفی کردن اطلاعات اشرار خیانت و مورد بازخواست شدید خواهد شد.
نایب سرهنگ رزم‌آرا
تمام این اقدامات و عملیات‌ها در غرب و جنوب غربی کوهدشت صورت گرفته و پس از فراغت و پاکسازی این منطقه برای تعقیب اشرار در شمال و شمال غربی کوهدشت نیز برنامه نظامی را تدارک می‌بیند که در این قسمت از تحقیقات اسناد و مدارک موجود مربوط به این طرح عملیاتی ذیلاً آورده می‌شود.
7 - متحد المآل : بخشنامه
8 - ذوسیه : پرونده
«دستور عملیاتی»
نظر به این که اکثر اشرار مطابق راپورت‌های واصله در دلفان متمرکز گردیده‌اند لذا این است که برای سرکوبی و از بین بردن دستجات مذکور قسمت‌های نظامی و تفنگچی تعیین صبح فردا 26 جاری برای سرکوبی اشرار مذکور حرکت خواهد کرد.
اشراری که در دلفان دیده شده‌اند:
1ـ علی عسکربایندر تا 4 روز قبل در اطراف تنگ گاو شمار دیده شده است.
2ـ عباس دلفان 3 روز قبل در اطراف تنگه واگی بوده است.
3ـ امان‌الله خانی رضایی در کوه دالگیر بوده است.
4ـ سوخه در اطراف کوه دالگیر و بابای بزرگ بوده است.
5 ـ نصرالله عادی در محل طیار دیده شده
6 ـ خوانین نصرالله ـ نعمت‌الله همراهان خود در طرف زرون بوده‌اند.
2ـ عباس دلفان 3 روز قبل در اطراف تنگه واگی بوده است.
3ـ امان‌الله خانی رضایی در کوه دالگیر بوده است.
4ـ سوخه در اطراف کوه دالگیر و بابای بزرگ بوده است.
5 ـ نصرالله عادی در محل طیار دیده شده
6 ـ خوانین نصرالله ـ نعمت‌الله همراهان خود در طرف زرون بوده‌اند.
قسمت‌هایی که در تعاقیب اشرار (تفتیش) خواهند نمود
کاگیزه ـ شاهیلون ـ زرون ـ سرخ مهره ـ دال گیر ـ بابای بزرگ ـ حرکت کرده مأموریت دارند که به طور زبده در شب‌ها حرکتی از نقاط مرتفع و نقاط مهم اطراف را کاملاً دیده‌بانی کرده هر کسی از اشرار اثری یا اطلاعی حاصل نمایند. فوری برای قلع و قمع آنها فوق‌العاده به طور مخفی و به طور مستور حرکت کرده آنها را محاصره و با کمال مهارت آنها را قلع و قمع و محو سازند ولی بایستی در نظر داشته باشند که اشرار اکثر با طوایف مربوط به آنها ارتباط داشته و حتی در این خط (سیر) ممکن است در طوایف اشرار با کمال استراحت باشند یعنی هر قدر عمل به آنها دقیق‌تر و سریع‌تر با کمال فهمیدگی انجام گیرد بدیهی است نتیجه حاصله بهتر خواهد بود. قسمت مذکور پس از رسیدن به دال گیر و بابای بزرگ اگر فرضاً به اشراری تصادف ننمودند به طور مخفی خود را مستور کرده و منتظر وصول دستور ثانوی از طرف اینجانب گردند در ضمن ممکن است اگر مخفی باشند اشراری که از جلو سایر ستون‌ها فرار می‌نمایند، به این دسته مصادف خواهد شد.
2ـ مسئولیت وکیل 2 جواد خان ـ 25 نفر تفنگچی ملکشاهی ـ 20 نفره از طرهان 2 جوخه نظامی از خط سیر ذیل:
سرسرخین ـ همیان سرکوه زروین -هودر- منگنی کوه- محل و جاده پیری و خیاران- جلو مهراب کوه با وظایف مندرج برای قسمت اول
3ـ قسمت بقیه اردو با خود اینجانب از کوه گراز تشکن به تنگ گاو شمار -حرکت خواهد نمود: یوم 26 عصر در تشکن ـ یوم 27 در تنگ گاو شمار یوم 28 در پشت تنگ گاو شما را از قسمت سوم یعنی قسمت اخیر خیز یک قسمت زبده مرکب از 25 نفر تفنگچی ملکشاهی 25 نفر تفنگچی طرهانی سه جوخه نظامی جدا و در مناقب اشرار حرکت خواهد کرد.
حرکت به دو قسمت مندرجه در فوق یعنی قسمت خان احمد خان و جواد خان بایستی به کلی مخفی و احدی از خط سیر آنها مستحضر نبوده و مطلع نشود. چه اگر کسی مطلع گردد بدیهی است نتایجی که منظور است به دست نخواهد آید.
کوهدشت 25/12/1311 کفیل فرماندهی تیپ مسقل لرستان نایب سرهنگ رزم‌آرا
(نکات قبل توجه این دستورالعمل نظامی عبارتند از:
1ـ شناسایی همه افراد تحت تعقیب و محل استقرار آنها
2ـ عدم توفیق در دستگیری نصرالله و نعمت الله و فرار آنان به منطقه سرکوه زرون
3ـ استفاده از تفنگچی‌های ملکشاهی به خاطر آشنایی آنان با جغرافیایی منطقه
4ـ تأکید بر نهایت اختفا و استتار عملیات که می‌توان سبب آن را بهره‌مند بودن افراد تحت تعقیب از پایگاه مردمی گسترده دانست.
5 ـ رزم‌آرا ضمن به عهده داشتن مسئولیت کل عملیات بخشی از آن را خود شخصاً هدایت می‌کرد و به منظور برقرار شدن ارتباط هر چه سریع‌تر روز به روز محل استقرار خود را به اطلاع سایر واحدها می‌رساند.
2ـ عدم توفیق در دستگیری نصرالله و نعمت الله و فرار آنان به منطقه سرکوه زرون
3ـ استفاده از تفنگچی‌های ملکشاهی به خاطر آشنایی آنان با جغرافیایی منطقه
4ـ تأکید بر نهایت اختفا و استتار عملیات که می‌توان سبب آن را بهره‌مند بودن افراد تحت تعقیب از پایگاه مردمی گسترده دانست.
5 ـ رزم‌آرا ضمن به عهده داشتن مسئولیت کل عملیات بخشی از آن را خود شخصاً هدایت می‌کرد و به منظور برقرار شدن ارتباط هر چه سریع‌تر روز به روز محل استقرار خود را به اطلاع سایر واحدها می‌رساند.
عملیات مورد بحث به سبب برخوردداری افراد تحت تعقیب از پایگاه وسیع مردمی و نیز موقعیت خاص جغرافیایی به موفقیت مطلوب نینجامید. پس رزم‌آرا به ناچار در شیوه کار و تاکتیک نظامی خود تجدیدنظر کرده می‌خواهد طرح عملیاتی جدید را به اجرا گذارد. لذا، در تاریخ 7/1/1312 بخشنامه‌ای به این مضمون صادر می‌کند.
متحدالمآل
چون آن قسمت که منظور است اشرار در صفحه دلفان سرکوبی نشده و تلفاتی به آنها وارد نشده این است که چهارستون زبده به شرح ذیل تعیین می‌گردند که فوری در خط سیرهای مندرجه با کمال مخفی بودن بدون آن که خود را ارائه دهند با احتیاط کامل حرکت کرده در هر نقطه که اشرار را ملاحظه نمایند آنها را بایستی سرکوب و معدوم یا دستگیر کرده خط سیر خود را تعقیب نمایند.
قلایی ـ کوه سلاسل ـ قمر علی ـ دم باغ ـ کوه بزکن، کیزه رود
انتهای سرکشتی ـ بابای بزرگـ مهراب کوه دال گیر کوچک
کوه دالگیر ـ تنگ هودر ـ پشت منگی کوه ـ چک شاه آبدالان جلوتنگ گاو شمار ـ رضا ویس
مهراب کوه ـ از راه حله ـ بابای بزرگ ـ سرکشتی ـ کنگاودی
حوناب ـ کوه بزکن ـ لاغری ـ سفره ـ حلقاویز ـ قمر علی
کوه سلاسل ـ قلائی ـ رضا ویس
3ـ وکیل جواد خان، شکراله خان، دو جوقه نظامی 35 نفر عشایری از خط سیر ذیل:
گردنه گاوشمار ـ هفت کنی ـ لایق کوه ـ قلائی ـ بسطام ـ حلق‌آویز ـ قمر علی ـ دم باغ ـ کوه بزکن با داور ـ اولاد قباد ـ آخر سر کشتی ـ بابابزرگ از آخر دال گیر عبور کرده ـ زرون ـ تنگ هودر ـ منگنی کوه ـ رضا ویس
4ـ محمد خان طولابی ـ یک جوقه نظامی ـ 60 نفر عشایری
مامور تعقیب امان اله رضایی به هر طرفی که متوجه شد لزوماً تذکر می‌دهد این دستجات بایستی کلیه شب‌ها را در کوهها و در نقاط مرتفع برای دیده‌بانی بوده حق دخول در طوایف را ندارند فقط اگر طوایفی در بین راه خود ملاحظه کنند فوری وکیل مسئول حکم می‌دهد. یکی از چادرها را آتش زنند که باعث ترس سایرین شده و فوری کلیه چادرها را انداخته امر به کوچ دهد! اسم کدخدا و طایفه را تعیین کرده راپورت نماید والا حق ماندن در طایفه را برای کوچ دادن آنها ندارند.
در هر کجا کپری ملاحظه شود بایستی آتش زده شود غیر از نقاط لاغری ـ دولیسکان ـ گنجوان ـ جای دیگر احدی از طوایف حق سکونت ندارند. اگر ملاحظه نمایند فوری بایستی قهراً آنها را کوچ داده و التزام 48 ساعته گرفته شود که به طایفه مربوط خود ملحق گردند. به همین قسمت در بابای بزرگ کیزه رود احدی حق سکونت را ندارد. بایستی اسامی این طوایفی که دیده و کوچ داده‌اند یادداشت کرده راپورت نمایند.
قرارگاه رضا ویس ـ مورخه هفتم فروردین ماه 1312 کفیل فرماندهی تیپ مستقل لرستان سرهنگ رزم‌آرا
نکات قابل توجه در دستورالعمل جدید عبارتند از:
1ـ تغییر خط سیر و تعیین نقطه تلاقی تمام دسته‌جات (رضا ویس)
2ـ تأکید بر وارد نشدن به داخل روستاها
3 ـ چنان چه در روستایی برخورد شود برای ایجاد ترس یکی از چادرها را به آتش بکشند و تعهد از کدخدا گرفته شود که ظرف 48 ساعت کوچ کنند و برای اجرا توقف نکنند.*
3 ـ چنان چه در روستایی برخورد شود برای ایجاد ترس یکی از چادرها را به آتش بکشند و تعهد از کدخدا گرفته شود که ظرف 48 ساعت کوچ کنند و برای اجرا توقف نکنند.*
* مطالب ارائه شده از تاریخچه کوهدشت تا پایان بازخوانی اسناد کلا حاصل زحمات پژوهشگران بویژه آقای علی تیموری فرد در سازمان اسناد ملی مدیریت غرب کشور است. ـ اسفندماه 1372
